سیّدمجتبی جلال‌زاده

منتشر شده در: ماهنامه سیمرغ، شماره 5 و 6، اردیبهشت و خرداد 1395

-----------------------------------------------------

1. مقدمه

رفتار و عمل پیامبر اعظم(ص) که از آن به سیره نبوی یاد می شود در هر بعدی از ابعاد زندگی بشر (چه در سطح فردی و چه در سطح اجتماعی) برای مسلمانان و حتی تمامی ابنای بشر می تواند الگویی باشد که قید زمان و مکان خاص به خود نمی گیرد؛ به ویژه آنکه با وجود محدودیت ها و تحریم های تحمیل شده بر پیامبر(ص) که مشکلات و فشارهای طاقت فرسایی را از همان ابتدا بر ایشان و جامعه مسلمان، روا ساخت، آن حضرت موفق گردید در مدت کوتاهی اسلام را به بیرون از جغرافیای جزیره العرب، بگستراند و پایه ریزی تمدنی جدید و مانا که تأکید آن بر انسان آزاد و سعادت بشری بود و نه بر قوم و نژاد را نماید و تمدن های بزرگِ هم عصر خویش را بلرزاند و به چالش کشاند.

از دیگر سو دیپلماسی از روش های قدیمی حل و فصل اختلافات بین انسان ها به شمار آمده و پدیده نوپایی نیست. اما آنچه امروز به عنوان دیپلماسی، شاهد آن هستیم با گذشته بسیار تفاوت دارد و فضای مدرنِ حاکم بر آن، دیر زمانی نیست که پدیدار گشته است؛ اما شروع دیپلماسی یا بهتر است بگویم شروع روابط میان حکومت ها و بعدتر دولت ها، قدمتی بسی طولانی دارد که این سنت توانسته امروزه و با گذر از هزار توی تاریخ، رنگِ نوین و خوانشِ قرن بیست و یکمی به خود بگیرد و همواره در طول تاریخ جامعه بشری، دست خوش تغییرات مداوم بوده است.

برای فهم دیپلماسی و روابط خارجی هر کشور، بایستی به ریشه ها و یا به زبان بهتر باید به اصول و بنیان های طرح ریزی سیاست خارجی آن شناخت پیدا کرده و اصولی که ریشه در منابعی نظیر ارزش ها، هنجارها، حافظه تاریخی و تاریخ، فرهنگ و البته در شماری از موارد ریشه در دین و مذهب رسمی کشور دارد، نشأت می گیرد را مورد شناسایی و فهم قرار داد. جمهوری اسلامی ایران نیز از این قاعده مستشنا نمی باشد. یکی از منابع سیاست خارجی ایران، آموزه های دین مبین اسلام است؛ چنانکه در اصل سوم قانون اساسی بند شانزدهم، به صراحت به آن اشاره شده و معیار تنظیم سیاست خارجی را اسلام معرفی می نماید.

حال با توجه به آنچه بیان شد که از یک سو هر کشور نیاز به ساخت سیاست خارجی خود بر اساس منابعی دارد که در ایران، اسلام یکی از منابع اصلی به شمار می رود و از دیگر سو، سیره نبوی به عنوان سنت، یکی از منابع دریافت و کشف معیار و قوانین اسلامی است؛ شناخت رفتار سیاسی پیامبر در خارج از مرزهای اسلام و راهبردهای سیاست خارجی ایشان قطعاً یکی از منابع فهم و پی ریزی صحیح اصول و یا تحلیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران خواهد بود. حال آنکه نبایستی از یاد بریم که گذشته، چراغ راه آینده است.

2. سه گام در تبیین دیپلماسی پیامبر (ص)

لازم به ذکر است در این جُستار با احترام به دانش مخاطب، به تاریخ نگاری و شرح تاریخ روابط دیپلماتیک در اسلام نخواهیم پرداخت و با عبور از این مقوله به تبیین و تفسیری کوتاه از ابعاد گوناگون دیپلماسی پیامبر اسلام(ص) پرداخته و در سه گام به شناخت و استخراج رفتار سیاست خارجی پیامبر (ص) می پردازیم:

2-1. ماهیت و اصول

بر بنیاد آیات قرآن کریم، خطوط کلی و خط مشی کلان دیپلماسی و رفتار سیاسی برای پیامبر به عنوان اسوه حسنه مسلمانان، ترسیم شده است، که مفاهیم مستخرج از آیات قرآن در این خصوص، بدین شرح است:

1. صلح و دوستی و قبول پیمان های صلح جویانه (انفال، 61)

2. پای بندی به تعهدات و پیمان ها (انفال، 42 / توبه، 7 / نحل، 91 و 92 / اسرا، 34)

3. التزام به عدالت و نظم عادلانه ی بین المللی (مائده، 8)

4. مقابله و معامله به مثل با متجاوزان و تجاوز نکردن از حد معقول (بقره، 194 / شوری، 42-40)

5. رفتار دوستانه و مسالمت آمیز با ملّت هایی که در اندیشه دشمنی نیستند (ممتحنه، 8)

6. احترام به حقوق بی طرفان در جنگ و مخاصمات بین المللی (نساء، 90)

7. رفتار متقابل و منصفانه با دولت هایی که در روابط خود امانت و عدالت و انصاف را رعایت می کند (رحمان، 60)

8. اجتناب از توسعه طلبی و تجاوز در جهان و مبارزه با عاملان استکبار و کمک به ملّت هایی که برای رهایی خویش با استکبار مبارزه می کنند (قصص، 83)

در یک جمع بندی کلّی، می توان چنین بیان کرد که اصول و خطوط کلّی دیپلماسی و رفتار سیاسی در اسلام و آنچه که از فرامین الهی و آیات قرآن کریم استنباط می شود، بدین قرار است:

1. اصل توحید

اولین اصلی که رسالت پیامبر بر آن استوار است اصل توحید می باشد. زیرا تنها با تکیه بر همین اصل است که می¬توان مرزهای جغرافیایی، زبانی، فرهنگی، نژادی و اجتماعی را درهم شکست. شعار لااله الاالله بزرگ ترین شعار اسلام است و سیاست خارجی پیامبر بر همین مبنا به وجود آمده است. از این جهت در بسیاری از نامه های پیامبر به سران کشورها این جمله دیده می شوند: «سلام علی من اتبع الهدی و آمن بالله و رسوله و شهد ان لا اله الا الله وحده لاشریک له لم یتخذ صاحبه و لا ولداً» یعنی «درود بر کسی که از هدایت پیروی کند و به خدا و رسول او بگرود و گواهی دهد خدایی جز پروردگار یکتا وجود ندارد خدایی که نه او را شریک است و نه همسر و نه فرزند».

2. اصل نفی سبیل و عزت اسلامی

مفهوم قاعده نفی سبیل این است که خداوند در قوانین و شریعت اسلام هیچ گونه راه نفوذ و تسلط کفار بر مسلمین را باز نگذاشته و هرگونه راه تسلط کافران بر مسلمانان را بسته است. این اصل یکی از اصول مهم حاکم بر مناسبات کشورهای اسلامی با سایر کشورهاست که سابقه تاریخی نیز دارد. از جمله در فتوای تحریم تنباکو توسط میرزای شیرازی و نفی قانونی کاپیتولاسیون توسط امام خمینی(ره)، به قاعده نفی سبیل استناد شده است؛ همچنین آیات قرآنی(نساء، 141) احادیث و اجماع فقها نیز این اصل را ثابت می کند.

3. اصل همزیستی مسالمت آمیز

سئوالی که ذیل این اصل مطرح می شود، این است که اسلام در روابط خارجی خود اصل را بر جنگ قرار داده یا صلح؟

عده ای با استناد به بعضی آیات می تازند که اسلام تأکید به جنگ دارند، تا صلح که بنظر می رسد این عده دچار اشتباه شدند، چرا که آیات زیادی داریم از جمله (بقره، 208) که بیان می دارد هدف غائی و نهائی اسلام دست یابی به صلح است، این چیزی ست که در سیره پیامبر اعظم(ص) هم کاملا مشهود است، زیرا ایشان به جنگ به عنوان آخرین راه چاره می دیدند و وهله نخست دیپلماسی در حکم منادی و پیشاهنگی بود که رسالت اسلام را قبل از آغاز جنگ ابلاغ می کرد.

4. رعایت احترام و نزاکت بین المللی

یکی از مهم ترین ویژگی های دیپلماسی اسلام، اصل رعایت احترام و نزاکت در روابط بین الملل است. اسلام در برخورد با بیگانگان و پیروان ادیان الهی، با مروت برخورد کرده و اقلیت ها را دارای حقوق ویژه ای دانسته است. اسلام در مورد بیگانگان از سخت گیری پرهیز دارد و دارای تساهل دینی نسبت به رابطه با بیگانگان است و به حس سلوک و مهرورزی دستور می دهد. سیره ی پیامبر اعظم(ص) در برخورد با سفرا و نمایندگان همه ملل، محبت آمیز و به دور از هر نوع خشونت بود و کم ترین مزاحمتی برای آنان ایجاد نمی کرد.

5. اصل وفای به عهد و احترام به قراردادها و پیمان ها

یکی از مسائل دیگر در اسلام وفا به عهد است، اهمیت این مسئله تا آنجاست که یکی از اصول مهم سیاست خارجی پیامبر را تشکیل می دهد، زیرا این اصل متضمن همزیستی مسالمت آمیز است. تا زمانی که طرف به عهد خود وفا نماید در اسلام نیز وفا به عهد لازم دانسته شده است. پیامبر در تمام معاهدات خود بر این اصل پایبند بود. مثلاً در«عمره القضاء چون طبق بند 8 صلح نامه حدیبیه پیامبر(ص) فقط سه روز می توانست در مکه اقامت نماید، در پایان سه روز قریش به ایشان اعلام کرد که این مدت، تمام شده است و برحسب قرارداد باید بیرون بروید؛ رسول خدا و مسلمانان از مکه بیرون رفتند و پیامبر فرمود که نباید تا شب، احدی از مسلمانان در مکه بماند»

2-2. روش و ابزار

دیپلماسی وسیله ای برای اجرای سیاست خارجی است و هر دولتی اهداف خاصی دارد. پیامبر اعظم(ص) با توجه به دو ویژگی مهم رسالت خویش (جهانی بودن و جاویدان ماندن) برای عملی شدن هدف اساسی اسلام از روش های گوناگونی بهره گرفت. برخی از  روش ها و ابزارهای اجرایی آن حضرت، چنین بود:

1. مذاکره با سفرا و نمایندگان

پیامبر اعظم(ص) دعوت و مذاکره را برای تمام سفیران خود یک تکلیف دینی می دانست و آنان را موظف می کرد تا دیپلماسی را مقدم بر شیوه های خشونت آمیز بدارند. به دنبال فتح مکه و فراغت پیامبر اعظم(ص) از کار قریش، وی فرصت یافت تا مذاکره با سفرای قبایل، دولت ها و ملوک را فعال تر کند. از سال ششم هجری مدینه شاهد ورود هیأت های نمایندگی دولت ها و گروه های مذهبی بود. پیامبر اعظم(ص) با احترام کامل از هیأت های نمایندگی استقبال و با صداقت و قاطعیت با آنان مذاکره می کرد.

2. اعزام مبلغین و ارسال پیام به سران دولت ها و قبایل

یکی از شیوه های معمول در دیپلماسی و رفتار سیاسی پیامبر اعظم(ص) اعزام مبلغین و دعوت کنندگان و ارسال پیام به رؤسای قبایل و دولت ها بود .این دعوت شکل های گوناگونی داشت:

• تماس مستقیم پیامبر اعظم(ص) با افراد و سران

• هجرت مسلمانان به امر پیامبر اعظم(ص) در دو نوبت به حبشه، با انگیزه و ماهیت تبلیغی

• اعزام شخصیت های برجسته مسلمان، مانند معاذبن حبل به یمن

• اعزام هیأت های تبلیغی مانند هیأت هایی که به یمن و نجد و رجیع فرستاد

آن حضرت، در کنار اعزام مبلغین، به ارسال پیام های متعددی به سران قبایل و رؤسای مذاهب دیگر می پرداخت، که از آن جمله می توان به این موارد اشاره داشت: پیام به شاه ایران(کسری)؛ پیام به امپراتور روم (قیصر)؛ پیام به پادشاه مصر (مقوقس)؛ پیام به سلطان حبشه (نجاشی)؛ پیام به فرمانروای بحرین(منذر)؛ پیام به زمامدار یمامه؛ پیام به زمامدار عمان؛ پیام به ملک سماده؛ پیام به ملوک غسان؛ پیام به امیر بصره؛ پیام به ملک هند(سربانک).

3. انعقاد پیمان ها و قراردادهای سیاسی

الف) منشور مدینه یا نخستین قرارداد بین المللی در اسلام

یکی از مهم ترین و جامع ترین پیمان هایی که از سوی پیامبر اعظم(ص) با جوامع دیگر، اهل کتاب و مشرکین برقرار شد، پیمانی است که در آغاز ورود به مدینه، برای حفظ و امنیت داخلی و خارجی تدوین شد که برخی مفاد آن به این قرار بود:

• هیچ مؤمنی، مؤمن دیگر را به جای کافری نکشد و کافری را بر ضد مؤمنی یاری نکند.

• عهد و پیمان خداوند یکی است و کوچک ترین فرد مسلمان اگر کسی را در پناه خود آورد، همه آن را می پذیرند.

• نفقه ی یهودیان بر یهودیان و نفقه مسلمانان بر مسلمانان است.

• برای امضا کنندگان این منشور، شهر یثرب حرم شمرده می شود.

ب) صلح حدیبیه

پیمان صلح حدیبیه که در سال ششم هجری برقرار شد، نقطه عطفی در زندگی سیاسی پیامبر اعظم (ص) بود. برخی از مفاد پیمان صلح حدیبیه به این قرارند: 

• قریش و مسلمانان متعهد شدند که تا ده سال با هم جنگ نکنند.

• مسلمانان و قریش می توانند با هر قبیله ای که خواستند پیمان ببندند.

• طرفین متعهد می شدند که اموال یکدیگر را محترم بشمارند.

ج) پیمان صلح دایمی با مسیحیان نجران

یکی دیگر از معاهدات بین المللی پیامبر اعظم (ص) پیمانی است که آن حضرت با نصارای نجران، منعقد کرد. پیامبر طی نامه ای به ابوحارثه، اسقف نجران، ساکنان آن دیار را به پذیرش اسلام دعوت کرد و گروهی به عنوان هیأت نمایندگی نجران به منظور مذاکره با پیامبراعظم (ص) و بررسی دلایل او به مدینه آمدند.

بعد از طرح مباهله و سرباز زدن مسیحیان از این کار پیمان صلحی میان آن حضرت و مسیحیان به امضا رسید و مسیحیان متعهد به پرداخت مبلغی به صورت سالیانه به دولت اسلامی شدند و در برابر، پیامبر اعظم (ص) نیز مسئولیت دفاع و جلوگیری از هرگونه ظلمی از طرف مسلمانان به مسیحیان نجران و آزادی آنان در مراسم مذهبی را به عهده گرفتند.

4. حکمیت

یکی از شیوه های حل اختلاف دولت ها، بهره گیری از «حکمیت» است. این قاعده از نخستین روزهای زندگی اجتماعی بشر به صورت یک قاعده عرفی در ایران، یونان و روم باستان و در دوره جاهلیت عرب قبل از اسلام وجود داشته است. در فقه اسلامی نیز «حکمیت» به عنوان یک عمل قضایی شناخته شده است.

5. تألیف قلوب (ابزار اقتصادی)

یکی دیگر از مکانیزم های اجرای دیپلماسی پیامبر اعظم (ص) تألیف قلوب بود که تاریخ اسلام شواهد متعددی از این اقدام آن حضرت (ص) را ثبت کرده است. تألیف قلوب در اصطلاح فقه سیاسی عبارت است از حمایت مالی و اقتصادی امام مسلمین به منظور جذب مردم به اسلام.

2-3. اهداف

اهداف دیپلماسی نبی گرامی اسلام(ص) را در شبه جزیره و خارج از آن را می توان در موارد زیر خلاصه کرد:

1. حفظ و حراست از جامعه خودی

هدف اولیه از برقراری هرگونه روابط دیپلماتیک در جوامع، حفظ و حراست از جامعه خودی است. پیامبر اعظم (ص) به منظور جامعه مسلمانان در محیط شرک آلود مکه در سال پنجم بعثت دستور مهاجرت گروهی از مسلمانان را به حبشه دادند. به اعتقاد مورخان از علل مهم این مهاجرت، حفظ مسلمانان از دست قریشِ مشرک بود. قریشی که می کوشید تا به هر طریقی شده آن ها را از دین توحید بازگرداند.

پیامبر اعظم (ص) همچنین به منظور حفظ جامعه خودی و گسترش دعوت اسلام با اهل یثرب ارتباط برقرار و در پی چند دیدار زمینه هجرت به آن شهر را فراهم کرد. ایشان احساس می کرد با باقی ماندن در مکه امکان حفظ جمع موجود مسلمانان وجود ندارد. او می-دید که فشار و آزار مشرکان روز به روز بیشتر می شود، لذا در برابر درخواست یارانش که می خواستند برای حفظ جامعه خود به نقطه ای خارج از مکه مهاجرت کنند اجازه مهاجرت به یثرب را به آنان داد.

2. حراست از امنیت و استقلال جامعه اسلامی

مهم ترین و اساسی ترین منافعی که هر کشور ناگزیر از حراست آن است، امنیت و استقلال آن جامعه است. دیپلماسی رسول گرامی اسلام (ص) برای حفظ امنیت ها و استقلال جامعه از دست قریش مشرک که کمر به نابودی جامعه نوبنیاد اسلامی بسته بود، استفاده کردن از شیوه ها و روش های متعددی بود. پیامبر برای ایجاد امنیت در مدینه با یک دیپلماسی فعال از یک سو مانع همبستگی غیر مسلمانان مدینه با قریش شد و از سوی دیگر تلاش نمود تا از آنان که هنوز اسلام نیاورده اند به عنوان متحدان خویش در برابر قریش استفاده نماید. در بدو ورود به مدینه، پیامبر(ص) متوجه یهود مدینه شد. یهودیان اگرچه بی طرف بودند اما همراهی آنان با مشرکان قریش می-توانست خطرات بزرگی برای امنیت و استقلال حکومت جدید تأسیس مدینه را بدنبال داشته باشد، لذا سعی نمود تا از آنان به عنوان متحد با مسلمانان استفاده شود.

3. استفاده از اهرم های اقتصادی برای حفظ منافع جامعه اسلامی

عوامل اقتصادی از ابزار مهمی در دست پیامبر اسلام (ص)در صحنه دیپلماسی خارجی بود. یکی از اهرم های پیامبر اعظم (ص) در مقابله دشمن مشرک قریش، فشار اقتصادی بود. ناامن کردن راه های تجاری قریش و محاصره اقتصادی، نظامی دشمن از جمله این فشارها است. اولین جنگ های پیامبر اعمال فشار اقتصادی بر دشمن را به همراه داشت. حملات مسلمانان به کاروان های تجاری قریش از دو جهت دارای اهمیت بود، یکی اینکه توان مالی مسلمانان را تقویت نمود و دیگر اینکه به دشمن صدمات اقتصادی شدیدی می زد. برای مکه که مهم ترین درآمدش از راه بازرگانی حاصل می شد ناامنی راه شام و به غنیمت درآمدن کاروان ها، ضربه بزرگی بود. در واقع استراتژی که علیه مکه به کار گرفته شد، عبارت بود از تحلیل بردن و تضعیف توان دشمن از طریق اختناق اقتصادی و ایجاد اختلال روانی تا بدین ترتیب قریش را از نظر اقتصادی متزلزل کنند و روحیه آنان را خُرد نمایند.

4. ایجاد اتحاد و اتفاق در شبه جزیره

از اهداف مهم دیپلماسی پیامبر اعظم (ص) ایجاد اتحاد و اتفاق در جامعه متفرّق شبه جزیره حول محور توحید بود. ایشان با انجام پیمان ها و قراردادهایی ابتدا مسلمانان را متحد ساخت و سپس با تدابیر حکیمانه سیاسی کلیه قبایل موجود در شبه جزیره را تحت لوای توحید، متحد ساخت. زمینه ایجاد اتحاد و اتفاق در کل جزیره العرب به دنبال فتح مکه به وجود آمد. در اثر دیپلماسی پیامبر (ص) برای اولین در طول تاریخ، شبه جزیره متحد و تحت رهبری واحد رسول الله (ص) در آمد.

3. نتیجه

دیپلماسی به مفهوم تنظیم و اجرای سیاست خارجی و برقراری روابط با دیگر جوامع مورد توجه پیامبر اسلام (ص) بوده است. شناخت ابعاد مدیریتی و رفتار سیاسی پیامبر اعظم (ص) و راز و رمز موفقیت آن بزرگوار در روابط خارجی، امری لازم و ضروری است. آن حضرت توانستند اسلام را به فراسوی مرزهای عربستان گسترش دهند و با به کارگیری شیوه های مناسب دیپلماسی، توفیق یافتند تا در مدتی کوتاه، علاوه بر توسعه اسلام، بر بدنه تمدن های بزرگ آن زمان لرزه بیفکند.

دین مبین اسلام از همان آغاز بعثت پیامبر اعظم (ص) مبنای دستورات و قوانین و اساس دعوت به توحید خود را بر پایه علم و عقل گذارد و از روش چانه زنی، استدلال منطقی و عقلانی دیپلماسی استفاده نمود، و نه تنها بر برخی از قوانین دیپلماسی و رفتار سیاسی رایج و متداول آن روزگار صحه گذارد، بلکه اصولی متقن و الهی جهت اعتلای انسان و فهم دستورات قرآن کریم بر آن ها افزود که بسیاری از آن ها معیار منشور حقوق بشر در جهان است.

پیامبر اعظم (ص) منابع حقوقی دیپلماسی را با تکیه به وحی و استمرار از عقل کامل نمود، اصل نفی بندگی غیر خداوند را جهان گستر کرد، همزیستی مسالمت آمیز انسان ها را ترویج داد، رعایت احترام متقابل و نزاکت بین المللی را اصل مورد اعتنا در حقوق بین الملل نمود و اصل وفای به عهد و احترام به قراردادها و پیمان ها را از اصول مسلم مورد اعتنای اسلام خواند.

واقعیت این است که رفتار و گفتار نبی مکرم اسلام، گویای این است که اولاً: ایشان، زمانی به جنگ متوسل می شدند که هیچ راه دیگری باقی نمی ماند. حضرت، سیزده سال در مکه و دو سال نیز در مدینه، در برابر تمام فشارهای دشمنان تحمل نمود و دست به شمشیر نبرد و تنها زمانی که جز دفاع راه دیگری پیش رو نداشت به جنگ متوسل گردید. ثانیاً: چون اولین هدف خود را از جنگ، نجات بشریت اعلام نموده بودند، با انسانی ترین روش با دشمن برخورد می کردند، به گونه ای که روش و سیره ایشان در حال حاضر به عنوان مبنای اصلی مقررات بشردوستانه در حقوق اسلام مطرح است.

در اثر این دیپلماسی در آستانه وفات نبی گرامی اسلام (ص) برای اولین بار تشکیل حکومت واحد در سراسر شبه جزیره عرب بر سرزمین وسیعی در شمال از ایله تا تبوک و دومه الجندل و در جنوب از یمن تا عمان و بحرین تحقق یافت و زمینه برای گسترش اسلام به خارج از مرزهای شبه جزیره فراهم شد.